خوراسان تورك‌لرينين ديللري
خوراسان تورك‌لرينين ديللري ديلچيليك باخيمين دان اوچ بوداغا بؤلونور:1ـ باتي (غربي) بوداغي ۲ـ دوْغْو (شرقي) بوداغي 3ـ اوْرتا(مرکزی) بوداغ
1ـ باتي (غربي) بوداغي: خوراسان توركجه‌سي يئددي صايت‌له‌كي آذربايجان صايت‌لريندن ايكي اينجه يووارلاق سس‌لري (اؤ ö , اوü) بو ديلده يوْخدور. اؤزلري ده چوْخو بجنورد شهرستانيندا، سبزوار شهرستاني‌نين جوين جغتا بخشينده ياشاييرلار.
بونلارين لهجه‌سي آذربايجان لهجه‌سيله چوْخ فرقلي‌دير. بونلارين ديللر‌ينده بعضاٌّ توركمن ، اؤزبك، دوْغو توركجه‌سي، كوردجه، هابئله تورك آغزينا بوْيانميش فارسجا لوغتلر واردير.
باتي لهجه‌نين اؤزه‌لليك‌لري:(اؤرنک: يئرلی لوٍغت = ادبی ديلده.)
1ـ صايت‌لر يئددي‌دير. دئمك اؤ (ö) و او (ü) يوْخدور. اؤ (ö )ائـ (e)شكلينده او(ü) ايـ (i) شكلينده دئييلير.:گئز= گؤز/ سئز= سؤز /چئره‌يٌ =چؤره ك / سيت= سوت / ايچ= اوچ /گين= گون.
۲ـ نون غونه آزجانا نازال اوزه‌ره (بوروندا) دئييلير. سوْندا گلن نون ايسه (گ) حرفيله گلير. نون غونه توركمن توركجه‌سينده ده ايشلك‌دير. بو اؤزه‌لليك آذربايجان ديلينده ده اَسكي ده وارميش و بعضاٌّ نون غونه‌لي سؤزلر توركجه‌دن فارسجايا گيرميش اوْ حالدا قاليب :مينگ= مين / حالئنگ= حالين /نه جورنگ= نه جورسن / گلینگ = گلین / گئدینگ =گئدین
3ـ چوْخ يئرده سوْندا گلن (ر) دوشور:چاغالا=چاغالار/ بيء =بئر/گئجه لر= گئجه له/ دیر=دی /
4ـ سؤز سوْنوندا گلن (ك) و (گ) صاميت‌لري (ي) تلفوظ اوْلور.:چئره‌يٌ= چؤره‌ك/ ايره‌يٌ=اوره‌ك/ ائشک = ائشئ/
5ـ كلمه‌نين سوْنوندا گلن قاپالي صايت‌لر (او u ،او ü ،ايـ i ، اﻴ ı ) بيرليكده ائـ (e ) اوْلور.:ائليء = اؤلو / دوْليء =دوْلو / ايزيء = اوزو / ديشيء= ديشي /
5-1- جومله‌ني بيتيرن (دير) فعلي ده بو قايدادان آسيلي‌دير:نه تر ديء / نئجه دير/
6ـ كلمه‌نين باشلانيشينداكي (ب) اسکي اوزه‌ره قالير، بو اؤزه‌لليك توركمن توركجه‌سينده‌ده وار: بار= وٌار/ بئر=وٌئر / بوْلديء = اوْلدو /
6-1- ترسينه هردن اوْ بيري ديللر‌دن آلينميش سؤزلرده (و) حرفي (ب) يئرينه اوْتورور.:خوٌه‌ر=خبر/ كوٌير=كبير/ قبر=قور/باغبان=باغوان/
7ـ عمدتاٌّ ايكي هئجالي ايسيم‌لر تك هئجا اوْلورلار.:بوْيٌن= بوْيٌون/ بآغز= آغيز/ قوْيٌن=قوْيٌون / قارن= قارين /
8ـ چوْخ مؤقع سؤزون ايلكينده‌كي (د), (ت) اوْلور:تورماق= دورماق/ توْغماق=دوْغماق/ توْوٌشان = دوْوٌشان /
9ـ بعضاٌّ كلمه اوْرتاسي بيرسس قوْشا دئييلير:قوززيء= قوزو / قرريء= قاري/ تاممان= تومان/
10ـ گاهاٌّ بعضي صاميت‌لر كلمه اوْرتاسي دال قاباق گلير:سئرفه= سوفره / قوْشنيء = قوْنشو /
11ـ عمدتاٌّ كلمه‌نين سوْنونداكي (اَ) صايتي (اه) اوْلور:آته= آتا / آله= آلا /
1۲ـ جمع شكيل‌چي‌سينده‌كي (ر) حرفي (ن) اوْلور فعللرده قالير ايسيم‌لرده دوشور.
2ـ دوْغْو (شرقي) بوداغي: آذربايجان توركجه‌سي خراسان توركجه سي‌نين لهجه‌سيله كي عمدتاٌّ درگزين يئني توركلري، شيروان، قوچان، كلات نادر شهرستانيندا، شهر‌لرينده، قالاریندا (كند‌لرينده) و تربت جامدا پايين ولايت‌ين بيرنئچه كندينده ياشاييرلار بيرگروپداديرلار.
بونلارين صايت‌لري آذربايجان توركجه‌سي كيمي (9) دور، آنجاق آغيزلاري (لهجه‌لري) و بعضي لوغتلري خراسانين توركجه‌سي‌نين اؤزه‌لليگينده دير.
خراسانين شيروان شهرينين دوْغوسونون 10 کيلومئترليگينده دئوين آدلي بير تورک ديللي کند(قالا) وار کي, ديلي عئلمي, تاريخي جهتدن بيز تورکلره اؤنمليدير.
1--دئمک اوْلار آذربايجان تورکجهسيدير. خراسان تورکجهسينين آغزيله, آذربايجان تورکجهسي کؤکو لوغتلردن علاوه تورکمنجه لوغتلر ده ايشلکدير.
کولته = بؤرک / چاغا =اوشاق/کولهي=کؤينک/ائلتي= قايين ،خاتين/
2-هابئله تورک بوْياقلي فارسجادان آلينميش لوغتلر ده گؤزه چارپير.
ري =رگ, دامار/ روْيه =روده, باغيرساق/کؤش=آياق قابي, کفش/ جئرراو =جوْراب/
3-صاييتلردن اي/ايـ (ı) صاييتي گؤزه ديمير. اوْنون يئرينه ائـ (e) صاييتي گلير.
سئغئر = سيغير/ قاششئق= قاشيق /قاتئق= قاتيق/ ساغلئق = ساغليق/
4-سس اويغونلوغو پوْزغوندور.اؤرنک اوچون ائـ (e) صاييتي کلمهنين اوْرتاسيندا و سوْنوندا گله بيلير.
سئغئر= سيغير/ سئپئرگه = سوپورگه/ آيدئلئق= آيلي گئجه /هايريء =هارا / ايستئيمن = ايستيرم /
5-کلمهنين اوْرتاسي و ياخود سوْنوندا گلن (د), (ي) اوْلور.
آي =آد: آيين نه ديء = آدين نهدير/ آي=آي (فا. ماه)/
دوْياق = دوْداق/ ايهخليء = آداخلي/ روْيه= روده / آيام = آدام/
6- آذربايجان تورکجهسينده کلمهنين سوْنوندا گلن قاپالي صاييتلر ايء (e) دئييلير.
سينيء = سيني/ تولکيء =تولکو / باجيء = باجي/ صندليء = صندلي/ ائيريء = ايري/
7-بعضن جوت هئجالي کلمهلر تکلشير.
بوْين = بوْيون/ قارن = قارين/ آغز = آغيز/ بوْغز =بوْغاز/ توْق= توْيوق/ قوْين = قوْيون/
8-گاهن سؤز آراسي حرفلر قوْشا گلير.
ايککه = ايکي/ قاششئق =قاشيق/ تککه= تکه (ائرکک کئچي)/ قوْرريء = قورو / قوززيء =قوزو/
9-اينجه دوْداقلانان صاييتلر (اؤ ö,/ او ü) آز ايشلهنير.
سئپئرگه = سوپورگه / ايست = اوست/ ايرهي =اورهک
10-بعضن کلمهلردهکي (آ)(اَ) اوْلور.
سهمان = سامان / کفتر قورت= کافتار/ بامهدوْر = بامادوْر/ قرغه / قارقا
11-نون غونّه آز چوْخ بوروندا دئييلير.
اؤنگ= اؤن / مينگ= مين / يونگ = يون
12-هردن سؤزون اوّلينده (اَ ə) (ايء e) اوْلور.
فئيتئر = فتير / پئينئر = پنير/
13-کلمهنين سوْنونداکي (ک) و (گ) (ي) اوْلور.
ديرسي = ديرسک / کولهي = کؤينک/ سئمهي = سوموک/دؤشهي =دؤشک/
14-جمع علامتيندهکي (ر) حرفي گاه بوروندا (ن) اوْلور. گاه دا دوشور.
چاغاله = اوشاقلار/ اوْله = اوْلار/ بئله = بولار
15-کلمهنين ايلکينده (و) (ب) اوْلور.
بار =وار/ بئر = وئر/باغبان= باغوان/
16-کلمهنين اوّليندهکي (د) چوْخ يئرده (ت) اوْلور. اسکي فورمون ساخلايير.
توْققئز =دققوز / تورماق = دورماق= ترق = داراق/توْليء = دوْلو / توْشان = دوْوشان/ تاشماق = داشماق
17-آذربايجاندا اونودولان سؤزلر هردن گؤزه ديير.
سئپئرئندي = خاک انداز / آست = آلت / سئرچک= ناغيل, قيصّه
18-مصدر علامتي سس اويغونلوغوندان آسيلي اوْلماياراق (ماق) دير.
تاشئرماق = تاپشيرماق / يئماق= يئمک/ گئتماق= گئتمک
19-فئعللرين جمع علامتينده (ر) حرفي (ن) اوْلور. اينجه دئييلير.
آلدئلن = آلديلار/ گتئردئلن =گتيرديلر/
20-موضارئع علامتينده (اير) يئرينه (ائي) گلير.
1-ايستئيمن = ايستيرم 2-ايستئيسن = ايستيرسن
3-ايستئي = ايستير 4-ايستئيي= ايستيريک
5-ايستئييز =ايستيرسيز 6-ايستئيلن = ايستيرلر
۲۱-نفي علامتي (م) دير.
ايستهمئيمن =ايستهميرم ايستهمئيسن = ايستهميرسن
3ـ اوْرتا(مرکزی) بوداغ: كئچن ايكي ديلين اوْرتاسيدير. (9) صايتي وار ايلك بوداغين لوغتلريني‌ده ائحتيوا ائدير. بو ديلده دانيشانلار بونلاردان عيبارت‌دير: نيشابورون سرولايت بخشي‌نين اهاليسي، تربت حيدريه‌ده روْخ جلگه‌سي، اسفراين ده بام صفي‌آباد بخشي، هابئله درگزين اَسكي توركلري.
سر ولايت 120 پارچا آبادي‌له نيشابورون ان بؤيوك بخشي‌دير. چكنه آدلئ مركز‌يله. اهاليسي تورك دورلر. اسفراين شهرستاني‌نين بام صفي آباد بخشي هابئله تربت‌حيدريه ده جلگه رخ اهاليسي بو اؤزه‌لليكده دانيشيرلار.
1ـ نون غونه ايشله‌كدير (چوْخ ضعيف صورتده).
۲ـ صايت‌لر آذربايجان كيمي 9 دور.
3ـ او(u)، ايـ (i)، او (ü) صايت‌لرله باشلانان سؤزلر (يٌ) حرفيله باشلانير.
يٌيل/ يٌيليك/ يٌيلان/ يٌوز / يٌوچ / يٌولدوز/
4ـ (ب) كلمه‌نين اوّلينده اسکي حالتينده قالير:
بار / بئر / بوْلدو /
5ـ مصدر شكيل چيسي يالنيز (ماخ) دير.
1) من اسماعیل سالاریان صاحب این وبلاگ 7 کتاب چاپ شده ام 1-تمثیل و مثل 2- ناغیلار بوقچاسی 3- مثنوی یوسف و زلیخا به ترکی خراسانی 4- نگاهی به ادبیات ترکان خراسان 5- نگاهی به فرهنگ ترکان خراسان هست 6 -ترکی خراسان و قواعد آن و چند کتاب در زمینه زبان، ادبیات و فرهنگ ترکان خراسان آماده نموده ام که هنوز چاپ و نشر نشده اند.