زبان و ادبیات ترکان خراسان

 

نخستين اثر فرهنگي تركان بعد از اسلام و علت نگارش آن و سفارش پيامبر(ص) براي يادگيري زبان تركي:

قديمي ترين و مهمترين اثر نوشته شده به زبان تركي، بعد از مسلمان شدن تركان و با قيد تاريخ تاليف، « ديوان لغات الترك » اثر دانشمند ترك، محمود كاشغري در سال 1072 ميلادي (451 ه.ق) ميباشد كه اين اثر نخستين دايره المعارف جهان به شمار مي رود.

در اين اثر گران قيمت، كه نزديك به هزار سال پيش نوشته شده است، اطلاعات و معلومات مبسوطي از زبان و لهجه هاي تركي، لغات، دستور زبان، عادات و رسوم تركان، ضرب المثل ها، داستان، مرثيه، كلمات قصار، و در حدود 300 قطعه دو بيتي و پندنامه و غيره به همراه نقشه رنگي مناطق زندگي ترك زبانان جهان ارائه شده است.

محمود كاشغري در سبب و انگيزه تاليف ديوان لغات الترك گويد: «از امام ثقه اي از مردم بخارا و نيز يكي از امامان اهل نيشابور شنيدم، و هر دو سلسله سند از رسول خدا (ص) روايت كردند كه چون آن حضرت نشانه هاي رستاخيز و فتنه هاي آخرالزمان و خروج تركان غز را بيان مي فرمود چنين گفت»:

اوجا يالواجيميز بؤيله بويورموش :

" تؤرك ديليني اؤيره نين، چونكو اونلارين حاكميتي چوخ اوزون سؤره جكدير."

(پيامبر اكرم چنين فرمود:)

(زبان تركي را ياد بگيريد، چراكه حكومت آنها بسيار طولاني خواهد بود. (نقل از ديوان لغات الترك محمود كاشغري))

اگر اين حديث درست باشد؛ بر عهده آن دو راوي، پس آموختن زبان تركي از واجبات خواهد بود، و اگر درست نباشد خرد اقتضا كند كه آنرا فرا گيرند و من در همه سرزمين هاي تركان و بيابان هايشان رفتم و لغات و قوافيشان را (اشعارشان را)، از تركي و تركماني و غزي و چگلي و يغمايي و قرقزي اقتباس كردم، درحالي كه گشاده ترين زبان و شيوا بيانترين و دل آگاه ترين و اصيل ترين نژاد و نيزه گذارترين آنان بودم، تا اينكه لغات هر طايفه اي از آنان با بهترين تركيبي پيش من گرد آمد و با رساترين وجهي و آراسته ترين نظمي پيوند يافت و با ياري و مدد خواهي از خداي تعالي اين كتاب را تاليف كردم و " ديوان لغات الترك " نام نهادم تا يادگاري جاويدان و اندوخته هميشگي باشد...».

(نقشه توزیع اقوام تورک)

*** 

حق سئل كيمي دريايه آخيب يول تاپا جاقدير

داش آتماغينان كيمسه اونو چوندره بيلمز

عالمده قارانليقلار اگر بيرلشه باهم

بير خير داجا شمعين ايشيقين سوندوره بيلمز

***