نگاهی کوتاه به فونتیک حرف "خ" در زبان تورکی

 تهیه و تنظیم : فیروز یوسفی

منبع : اوغور یولو

 در الفبای امروزی لاتین تورکی ، نشانه X حرف «خ» را نشان می‌دهد و در تورکی گویش استانبولی (ترکیه)، نشانه H معادل واج‌های «ه، ح و خ» است. در تورکی باستان، آوای «خ» وجود نداشته است، اما در الفبای زبان‌های سغدی، اویغوری، مانوی و براهمی برای نوشتن واژه‌های دخیلی که دارای این آوا بوده‌اند، حرف «خ» به کار رفته است، در تورکی قاراخانی، خوارزمی و چغتایی نیز که به الفبای عربی نوشته می‌شدندــ وضع به همین منوال بوده است، در برخی لهجه‌های قدیم تورکی، «خ» گونه‌ای تغییریافته از آوای _ق_ یا _غ_ بوده، مثلا در اویغوری، قاغان به خاقان بدل شده است.

در تلفظ حرف "خ" عقب زبان، که روبه‌روی زبان کوچک قرار دارد، بالا می‌رود و در مقابل نرمکام و در فاصله کمی از آن قرار می‌گیرد و بدین ترتیب، مجرای تنگی برای گذر هوا پدید می‌آید. جریان هوا با فشار از مجرای تنگ می‌گذرد و سایش تولید می‌کند، گاهی شدت فشار هوا موجب لرزش زبان کوچک می‌‌گردد.

"شروع با «خ» در تورکی قدیم چندان مرسوم نیست. در دیوان لغات تورک فقط 16 کلمه با این حرف ضبط شده است که برخی از آنان هم محرف است (مثل: قاندا > خاندا ، امیر> خامیر...). از این رو اغلب کلماتی که با این حرف شروع می‌شوند یا دخیلند، یا کلماتی تقلیدی هستند که بعداً در زبان تورکی پیدا شده‌اند و یا محرف از «ق/ک» هستند. در تورکی رایج در آذربایجان امروز اغلب موارد (غیر از آغاز کلمه) "ق" به "خ" تبدیل می شود. مثل: باخماق، آخماق، آخشام، سیخماق و ... 

در تلفظ رسمی امروزین تورکیه که مبنای آن بر لهجه استانبولی است، اساساً «خ» وجود ندارد. این نوع کلمات که در آذربایجان رایج است در تورکیه با «ک» تلفظ می شوند (باخماق/ باکماک، آخماق / آکماک، اویقو / اویخو / یوخو / اویکو، یوق / یوخ / یوک).

اما کلمات دخیلی که با این حرف شروع می شوند، نیز تبدیل به "هـ" می شود. مثل : خمیر/ هامور، خوش / هوش، خبر/ هابر، و ... "

در املای زبان تورکی (گویش (تورکیه) اگر بخواهیم کلماتی را که ریشه تورکی دارند و واج "H" در آنها دخیل است را با الفبای عربی و با همان گویش و تلفظ بنویسیم، واج «H» با نشانه "«هـ»  نوشته می‌شود نه با "«ح». مانند: "Han" / "هان" _ " İlhan, Elhan" / "ائلهان، ایلهان " – "Ayhan" / "آیهان" _ "Hanım" / "هانیم" _ "Orhan" / "اورهان".

و املای کلماتی مانند: آیحان_ اورحان_ حان _ ائلحان / ایلحان، حانیم و ... از لحاظ تورکی نویسی نادرست می‌باشد!

« حرف "_ح_ مختص زبان عربی است و کلماتی که این حرف را دارا هستند بلا استثناء دارای ریشه عربی هستند. مانند: احمد، حق، حقوق، حرمت، حرس و... »

کلماتی که ریشه تورکی دارند و حرف "«خ» در آن دخیل است، بلا استثناء آوای بلند در آنها حاکم است یعنی این کلمات تورکی همیشه با آواهای (آ/A ، ای/I ، او/O  ، او/U) همراه می‌باشند، در غیر این صورت کلمات مذکور محرف هستند.

حرف "خ" (X)- و همچنین حرف "غ" (ğ)-  نیز در کلمات چند هجایی در پایان کلمه نمی‌آید. پس تلفظ صحیح کلمه " نور " ایشیق است و نه ایشیخ _ چیراغ (نادرست) / چیراق (درست) _ آلماغ (نادرست) / آلماق (درست) _ باشماخ (نادرست) / باشماق (درست) و ...

منابع:

1. ویکی فقه

2. اصول و قواعد اساسی زبان تورکی

3. اسماعیل هادی/ لغتنامه جامع اتیمولوژیک تورکی – فارسی _ دیل دنیز.