زبان و ادبیات ترکان خراسان

کتیبه ترکی حرم امام علی (ع) در نجف سروده شده به سفارش نادر شاه

اشاره : ایوان نجف یکی از شاهکارهای هنر معماری اسلامی به دستور صدام ملعون و به علت کینه و نفرت او از ایرانیان دستور داده بود تا تمام ابیات فارسی و ترکی ایوان نجف از محل ایوان خارج و به جای آن خشت های طلا نصب گردد. تقریبا دوسالی میشود که به دستور حضرت آیت الله سیستانی کار تعمیر و جایگزینی اشعار شروع و کار آن به ستاد بازسازی عتبات استان خوزستان واگذار شد. در تصویر زیر که تصویر قبل از بازسازی ایوان محل اشعار فارسی و ترکی را مشخص شده است و در ادامه میتوانید اشعار ترکی ایوان را هم مطالعه کنید.

در تصویر بالا از فلش قرمز رنگ سمت راست تا فلش قرمز رنگ سمت چپ کتیبه ای افقی مشهود است ، که پس از بازسازی کتیبه ای مزین به اشعار ترکی نصب گردیده است.

این شعر ترکی سروده شده به سفارش نادر شاه٬ با آب طلا و شنگرف نوشته شده و بر سر در ورودی٬ در بالای ایوان حرم حضرت علی (ع) در نجف نصب شده است. سراینده شعر٬ شاعر و ریاضیدان میرزا عبدالرزاق تبریزی جهانشاهی متخلص به نشئه و یا نشاء است که از احفاد سلطان جهانشاه قاراقویونلو٬ برجسته ترین حاکم دولت ترکی- قاراقویونلو می باشد. در باره وی در منابع گوناگون ملاحظات و اطلاعات فراوانی وجود دارد. نسخه هایی چند از دیوان ترکی وی در مراکز مختلف٬ تبریز٬ استانبول٬ تهران و … موجود است.

تاریخ مطلا ساختن روضه متبرکه حضرت علی(ع) که حسب الامر بزبان ترکی گفته شده است. (بویروق اوزره تورکجه سؤیله‌نه‌ن٬ ایدیز علی(ع) نین قوتسال یاتیرینین قیزیلا توتولما ایلایگونو. م.ب ) تصویر زیر کتیبه ترکی را پس از بازسازی نشان میدهد.

کتیبه ترکی حرم حضرت علی (ع) در نجف سروده شده به سفارش نادر شاه

توضیح : شعرها را با استفاده از منابع مختلف و همراه با الفبای لاتینی ترکی باز نوشتیم. هنگام بازنویسی اشعار ترکی٬ رسم الخط لاتین را صرفا جهت تلفظ صحیح کلمات ترکی بکاربرده و اعمال نموده ام. رسم خط عربی یا فارسی به جز چند مورد اختلاف٬ همان رسم الخط ترکی مصوبه سمینار اورتوگرافی است. ازجمله این موارد اختلاف عبارتند از:

الف- نشان دادن کسره فارسی در ترکیبات صفت و موصوف و یا مضاف و مضاف الیه به صورت “-ی٬ -i”. یعنی در جملات ترکی “تخت خلافت” را به شکل “تخت-ی خلافه‌ت Təxt-i xəlafət ” نشان میدهم و نه “تخت-خلافت”.

ب- نشان دادن “و” (o) در شعر به صورت “–و٬ -u”. یعنی “تاج و تخت” در متون ترکی را به صورت “تاج-و تخت٬ Tac-utəxt ” نشان میدهم.

پ- و نکته آخر اینکه همه کلمات بیگانه اعم از اروپایی و فارسی و عربی٬ مانوس و یا نامانوس٬ در متون ترکی حتی المقدور به طور یکسان با الفبای فونئتیک نوشته می شوند. یعنی به جای “خدا”٬ “اقبال” و “مهر”٬ به ترتیب “خودا”٬ “ایقبال” و “مئهر” نوشته می شود.

این کتیبه را نادرشاه دربارگاه حضرت علی (ع) در نجف قصیده ای با آب طلا و شنجرف نویسانده و بر سر در ورودی در بالای ایوان حرم حضرت علی (ع) در نجف نصب شده است.

سراینده شعر٬ شعر ترکی این کتیبه شاعر و ریاضیدان میرزا عبدالرزاق تبریزی جهانشاهی متخلص به نشئه و یا نشاء است که از احفاد سلطان جهانشاه قاراقویونلو٬ برجسته ترین حاکم دولت ترکی- قاراقویونلو می باشد. در باره وی در منابع گوناگون ملاحظات و اطلاعات فراوانی وجود دارد. نسخه هایی چند از دیوان ترکی وی در مراکز مختلف٬ تبریز٬ استانبول٬ تهران و … موجود است.

تاریخ مطلا ساختن روضه متبرکه حضرت علی(ع) که حسب الامر بزبان ترکی گفته شده است. (بویروق اوزره تورکجه سؤیله‌نه‌ن٬ ایدیز علی(ع)نین قوتسال یاتیرینین قیزیلا توتولما ایلایگونو. م.ب)

شه-ی جم حیشمه‌ت-ی دارا درایه‌ت، نادیر-ی دؤوران

Şəh-i cəm hişmət-i Dâra dərayet، Nâdir-i dövran

کی تخت-ی دئوله‌ت-ی جمشیده واریثدیر جاهان اوزره

Ki təxt-i dövlət-i Cəmşid’ə vârisdircahan üzrə

بده‌خشان لعل-و عوممان اینجیسین وئرمیش خراجیندا

Bədəxşan lə’l-uUmman incisin vermiş xəracında

گونه‌ش تک حؤکمو نافیذ، موتته‌صیل دریا و کان اوزره

Günəş tək hökmü nâfiz müttəsil dərya vü kân üzrə

چکیلمه‌ز کهکه‌شانین یایی تک نققاش اگه‌ر چکسین

Çəkilməz kəhkəşânın yayı tək nəqqaş əgərçəksin

میثال-ی قوووه‌ت-ی بازو-یی ایقبالین کمان اوزره

Misâl-i quvvət-i bazu-yiiqbalın kəman üzrə

بوله‌ند ایقبال اولان، اعدالارین دا سربوله‌ند ائیله‌ر

Büləniqbal olan ə’daların da sərbülənd eylər

موکه‌رره‌ر ائیله‌میش دوشمه‌نله‌رین باشین سینان اوزره

Mükərrər eyləmiş düşmənlərin başın sinan üzrə

عه‌یار-ی خالیص-ی کانینی، ائدیبدیر گون کیمی رؤوشه‌ن

Əyar-i xalis-i kanını، edibdir günkimi rövşən

قضا جریان ائدیب، فرمان کمان-ی عیزز-و شان اوزره

Qəza cəryan edibfərmân-i izz-u şân üzrə

کی لازیمدیر علی(ع)نین رؤوضه-یی پاکین طلا ائتمه‌ک

Kilâzimdir Əlinin rövzə-yi pâkın təla etmək

مونه‌ووه‌ردیر مقام-ی مئهر داییم آسیمان اوزره

Münəvvərdir məqâm-i mehr dâyim âsiman üzrə

زئهی نام-ی هومایون، کیم یازاندا کاتیب-ی قودره‌ت

Zehi nâm-i humayun kim yazanda kâtib-iqudrət

گره‌ک توغرا-یی بسم الله چکسینله‌ر نیشان اوزره

Gərək tuğra-yi bismillâhçəksinlər nişan üzrə

او کؤوکه‌ب کیم کی افلاک-ی خلافه‌ت ایچره انوارین

O kövkəbkim ki əflâk-i xəlafət içrə ənvarın

سالیب چرخ-ی چاهارومدان زمین اوزره، زامان اوزره

Salıb çərx-i çaharumdan zəmin üzrə zaman üzrə

اولور مرآت دینین صئیقه‌لی٬ دئوله‌ت بو اوزده‌ندیر

Olur mər’at dinin seyqəli dövlət buüzdəndir

قضا تخت-ی خلافه‌ت رسمین ائتمیشدیر جاهان اوزره

Qəza təxt-i xəlafətrəsmin etmişdir cahan üzrə

ووجود-ی تخت اوچون عیلله‌ت گره‌ک ناچار چار اولسون

Vucud-i təxt üçün illət gərək nâçar çâr olsun

موه‌خخه‌ر عیللهت-ی غایی اولور ظاهیر عه‌یان اوزره

Müəxxər illət-i qâyi olur zahir əyan üzrə

سن اول کامیل باهادیرسان٬ گیرامیسه‌ن کی حاققیندا

Sən ol kâmil bahadırsangirâmisən kihaqqında

دئمیش هر جؤوهه‌ری٬ بیر قییمه‌ت-ی ناقیص٬ گومان اوزره

Demiş hərcövhəri bir qiymət-i naqisgüman üzrə

شها! بی ایختییارام مدح-ی شاهه‌نشاه-ی دؤورانه

Şəha biixtiyâram mədh-i şâhənşah-i dövrânə

بو اوزده‌ندیر موکه‌رره‌ر ائیله‌ره‌م جاری زبان اوزره

Bu üzdəndir mükərrər eylərəm câri zəbanüzrə

دلیل-ی شؤوکه‌تی بسدیر همین نام-ی هومایونی

Dəlil-i şövkəti bəsdir həminnâm-i humayuni

معانی لفظده‌ن ظاهیر اولور لؤوح-ی به‌یان اوزره

Məâni ləfzdənzâhir olur lövh-i bəyan üzrə

دئییلدیر کهکه‌شان تسخیر اوچون عزم ایله‌ییب گویا

Deyildir kəhkişan təsxir üçün əzm eyləyib guya

کمه‌ند-ی هیممه‌ت-ی والاسین آتمیش آسیمان اوزره

Kəmənd-i himmət-i vâlâsın atmış âsiman üzrə

ائدیب ایجاد چون صانیع، بو شاهه‌نشاه-ی دؤورانین

Edib icâd çün Sân’I bu şâhənşah-idövranın

حوصول-ی مقصه‌دین فرمانینا توأم جهان اوزره

Husul-i məqsədin fərmanınato’əm cahan üzrə

ریضا وئردی اونا سولطان-ی روم ایسکه‌ندر-ی ثانی

Riza verdiona Sultan-i Rum، İskəndər-i Sâni

کی واجیبدیر دوعا-یی دئوله‌تی، ایسلامییان اوزره

Ki vâcibdir dua-yi dövləti İslâmiyan üzrə

زئهی شؤوکه‌ت کی گر کوففار ایله‌ن عزم ائیله‌سین رزمه

Zehi şövkət ki gər küffâr ilən əzm eyləsinrəzmə

چکه‌رله‌ر میننه‌ت-ی شمشیرینی باش اوسته، جان اوزره

Çəkərlər minnət-işəmşirini bâş üstə cân üzrə

صلاح-ی دئوله‌تینی ایسته‌یه‌ن بغداد والیسی

Səlah-idövlətini istəyən Bəğdad valise

چالیب ایتمام اوچون سعی ایله دامانین مییان اوزره

Çalıb itmam üçün sə’y ilə damanın miyan üzrə

او صاحیب جاه کیم ذیکر ائتسه‌له‌ر نام-ی گیرامیسین

O sâhib câh kim zikr etsələr nâm-igiramisinin

ائده‌رله‌ر حمد اسما ایله‌ن، جاری زبان اوزره

Edərlər həmd əsmâilən câri zəban üzrə

بو خئیر امرین موهه‌ییا اولدو چون اسباب-ی ایتمامی

Bu xeyrəmrin muhəyya oldu çün asbab-i itmamı

ریضا-یی پادیشاه-ی تاجبه‌خش-ی کامران اوزره

Riza-yi pâdişah-i tâcbəxş-i kâmran üzrə

زر-ی نابین عه‌یارین ائتدی اؤز ایخلاصی تک شاهد

Zər-i nabın əyarın etdi öz ixlası tək şahid

مویه‌سسه‌ر نقد-ی جان ایله‌ن، موعادیل ایمتاحان اوزره

Müyəssər nəqd-i can ilən muadil imtahanüzrə

ملاییک اولدولار همده‌ست-ی اوستادان-ی چابوک دست

Məlayik oldular həmdəst-iustadan-i çabukdəst

طلادان آسیمان ایجاد اولوندو آسیمان اورزه

Təladan âsimanicad olundu âsiman üzrə

ضریح اوزره مونه‌ووه‌ر گونبه‌د-ی خورشید خاصییه‌ت

-Zərih üzrə münəvvər günbəd-i xurşid xâsiyyət

سانیرسان قوببه-یی یاقوت-ی احمه‌ردیر جینان اوزره

Sanırsan qübbə-yi yâqut-i əhmərdir cinan üzrə

گؤیول پرواز ائدیب سر طووق-ی زررینین خه‌یال ائیله‌ر

Göyül pərvaz edib sərtovq-izərrinin xəyâl eylər

کی آچمیش بال٬ طاووس-ی بئهئشتی آشییان اوزره

Ki açmış bâltâvus-i beheşti âşiyan üzrə

مواذذین بولبول-ی تسبیح خان-و صحن٬ گولشه‌ندیر

Müəzzin bülbül-i təsbihxân-u səhn gülşəndir

قیزیل گول دسته‌سی، گول دسته‌له‌ر باغ-ی جنان اوزره

Qızıl gül dəstəsigüldəstələr bâğ-i cənan üzrə

تمه‌ننا-یی سلاطیندیر٬ اوزون سورتمه‌ک بو درگاها

Təmənna-yi səlâtindir üzün sürtmək budərgâha

زئهی رفعه‌ت کی ایسته‌ر صدر دوشسون آسیتان اوزره

Zehi rəf’ət ki istərsədr düşsün âsitan üzrə

دئیه‌رکه‌ن عقل-ی ظاهیربین منه شول قوببه‌دیر گویا

Deyərkən əql-i zâhirbin mənə şol qübbədir guya

کی اولموشدور طلا-یی نابیله زررین جاهان اوزره

Ki olmuşdur təla-yi nâb ilə zərrin cahan üzrə

جه‌وابیم “نشئه “اولدو موره‌صصه‌ع تاریخ-ی ایتماما

Cəvabım Nəş’ə oldu mürəssə târix-iitmama

اده‌ب بیل مئهر! ساکین دور! موطاف-ی اینس-و جان اوزره

Ədəb bil Mehr! Sâkin dur! Mutaf-i ins-u can üzrə

منبع : زبان و ادبیات ترکان خراسان، اسماعیل سالاریان