زبان و ادبیات ترکان خراسان

مقدمه : هنر موسیقی نیز مثل هنر قالی بافی در بین ترکمنها ، ریشه در آداب و سنن و عقاید و آمال و آرزوهای تاریخی، فرهنگی و اجتماعی این قوم دارد .
درباره ریشه تاریخی این هنر عقاید مختلفی بیان شده است ازجمله این که : « در اواخر قرن 17 میلادی ـ اواخر دوره ساسانی ـ عده ای نوازندگان سمر قندی و بخارا و کاشغر و تورفان ، در دبار چین استخدام شدند . در بین این افراد ، نوازنده ای ترکمن بود به نام کؤشأ / قؤشأ که بر بط می زد . بر این اساس ملاحظه می شود که موسیقی در بین ترکمنها قدمتی دیرینه دارد .

بخشی : ترکمنها به کسانی که همراه با ساز خود آواز می خوانند و بیان کننده شادی ها ، دردها و آمال و آرزوهای قوم خود هستند بخشی می گویند . محققین درباره ریشه تاریخی " بخشی " نظراتی داده اند از جمله اینکه : بخشی در ایام اویغورها به کسانی اطلاق می شدند که بتوانند خط اویغوری را بخوانند و در زبان چینی از واژه " پاکشی " گرفته شده است و به معنی کسی است که حالت شمن به خود بگیرد. بخشی ها آن زمان که خط و کتابت نبود، نخستین کسانی بودند که رسالت انتقال حرکت های تاریخی، فرخنگی و داستانهای مربوط به قوم خود را برعهده داشتند . نخستین این طایفه را " بابا قورقود " پیشگوی افسانه ای دوره های اوغوز می دانند که با " قوپوز / دوتار " خود، داستان ها و روایات دوره اوغوز را به آیندگان منتقل کرده است. در آن زمان کسانی را که هم می خواندند و هم می نواختند با نام " اوزان " هم می شناختند .

بخشی ها دو گروه بودند :
1 ـ خلق بخشی سی / بخشی های مردمی یعنی کسانی که هنر خود را در خدمت مردم قرار داده اند .
2 ـ خان بخشی سی / یعنی بخشی هائی که درخدمت خانها بودند .
براین اساس سازهای ترکمن نیزکه مقام خوانده می شود دو گونه است :
الف : خلق مقامی ب : خان مقامی

حدود 500 مقام در موسیقی ترکمن شناخته شده است از آن جمله است :
1 ـ مقام کوراوغلی : مقام کور اوغلی بر اساس حماسه " کور اوغلی " ساخته شده است که در بین قبایل ترک و ترکمن ، از شهرت خاصی برخوردار است . بر اساس این داستان ، پدر کور اوغلی به دستور خان کور می شود و او با سپر خود ، کور اوغلی که در همه امور ، صادق و صمیمی است در قلعه " چنلی بیل " مسکن می گزیند در حالیکه چهل فدائی به همراه دارد . آنگاه کور اوغلی سوار بر " قیر آت " ، اسب مخصوص خود ، قیام بر ضد خان و ایادی او را رهبری می کند .
2 ـ قیام گوگ دفه / گوگ تپه : این مقام بیانگر حادثه گوگ تپه و جنایات جنگی روسها در سال 1881 میلادی و قتل عام ترکمنها در این قلعه است .
3 ـ مقام دأرائی دؤن لی : این مقام اشاره دارد به داستان ازدواج " سلطان نایچی / سلطان نی نواز " که نی نوازی او شور و حالی داشت . حادثه چنین اتفاق افتاد که :
« آتی بای برای آخرین پسرش عروسی مفصلی به راه انداخت و در آن از سلطان نایچی دعوت کرد تا نی بنوازد . شب هنگام که سلطان نایچی شروع به نواختن نی کرد ، پیرمردها / یاشولی ها در داخل اؤی / آلاچیق ، جوان ها در خارج " اؤی " و کودکان و نوجوانان در بالای " اؤی " جای گرفته تا شاهد هنر نمائی هنر مند نی نواز باشند . آنگاه که نی نواز به اوج هنر خود رسید و همگی گوش جان به نوای نی سپرده بودند ، دختری قوی پنجه و یتیم که در سقف " اؤی " جای گرفته بود از " تؤینیق " به دامان نی نواز در غلتید . همگی دچار بهت و حیرتی وصف ناچذیر شدند و نی نواز نوای نی را قطع کرد و در بحبوحه این بهت و حیرت بود که یکی از بزرگان داخل اؤی این حادثه را به فال نیک گرفت و گفت : این دختر هدیه الهی است و نی نواز فقیر و دختر را به عقد هم در آوردند و نی نواز هنرمند به شکرانه این نعمتی که نصیبش شده بود آهنگ شورانگیزی خلق کرد که به نام " دأرائی دؤن لی " شهرت یافت . زیرا که عروس را جامه ای از جنس دأرائی ؟ ابریشمین پوشانیده بودند » .
4 ـ مقام یاغما بولؤت / نبار ای ابر ! : این مقام ، داستان " ساییل بخشی " است ، که عاشق دختری به نام " اوغل امان " بود اما معشوق به او اعتنائی نداشت . ساییل بخشی این مقام را زمانی ساخت که نم نم باران ، جامه های دلدارش را خیس کرده بود و او چنین سرود و خواند :
بیر بولؤت جیک گلدی یاغماغا / پاره ای ابر بهر باریدن ، در فضا چرخید ، گفتمش :
یاغما بولؤت نازلی یارینگ اوستینه
یاریم اؤیدن چیقدی قویون ثاغماغا / ای ابر ! درنگی کن ، چون که نگارم شیر میدوشد .
بال ام بولثانگ ، دأمما اونینگ اوستینه / اگر چه بارش ات عسل باشد .

از مقامهای مشهور دیگر :
5 ـ مقام بال صایاد 6 ـ مقام ثالتیق لار 7 ـ مقام زهره و طاهر 8 ـ مقام قونقرباش 9 ـ مقام اوچرادیم 10 ـ مقام آت چاپان 11 ـ مقام حورلقا و همرا 12 ـ مقام یوسف و احمد 13 ـ مقام شاه صنم و غریب 14 ـ مقام گل و بلبل
آلات موسیقی ترکمنها : الف ) تامدره : که در زبان فارسی " دوتار " و " تنبوره " خوانده می شود ، آلتی است سنتی در موسیقی ترکمن ، مشتمل بر 13 پرده . مشهورترین این پرده ها عبارتند از :
1 ـ بأش پرده 2ـ نوائی پرده 3 ـ قیامت پرده 4 ـ گوکلان پرده 5 ـ شیروان پرده
ب ) قجاق / کمانچه
ج ) تؤیتیک : که بر دو نوع است :
1 ـ از جنس سنگ به نام " دأش تؤیتیک " 2 ـ از جنس نی باریک و حداکثر دارای 2 بند
د ) یدی بوغین / که همان " نی " هفت بند است .
و ) قاووز / زنبورک : که مخصوص دختر بچه هاست .

سولماز پاشی زاده ( دانشگاه تهران )

اوغلان باخشی

منبع : نگاهی به فرهنگ مادی و معنوی ترکمنها
تألیف : گنبد دردی اعظمی راد